Наследството на Урсула фон дер Лајен како претседател на Европската комисија (ЕК) ќе се соочи со голем предизвик оваа недела, кога судот на ЕУ ќе донесе пресуда за тајните текстуални пораки што таа ги разменила со извршниот директор на фармацевтска компанија која потпиша договор за вакцини вреден повеќе милијарди евра со Брисел.
Одлуката на судот, која би можела да го дефинира нејзиниот углед, ќе се однесува на тоа дали Европската комисија ги прекршила правилата за транспарентност со тоа што одбила да ја објави содржината на нејзините текстуални пораки со извршниот директор на „Фајзер“, Алберт Бурл.
По одлуката од среда, „Фајзергејт“ би можел да има далекусежни последици врз начинот на кој високите функционери на ЕУ работат зад затворени врати, но исто така би можел да фрли сенка врз вториот мандат на фон дер Лајен, кој започна на 1 декември. Додека Комисијата се бори да ја одржи релевантноста во услови на растечка националистичка реторика во ЕУ, таа веќе се соочи со критики за нејзината тенденција да ја централизира моќта и да се повлече од своите еколошки обврски.
Суштинското прашање е дали текстуалните пораки треба да се класифицираат како документи и затоа да бидат предмет на објавување во име на транспарентност. Иако многумина веруваат дека тие треба да се третираат како и секоја друга форма на официјална комуникација поврзана со политичкото донесување одлуки, Комисијата тврди дека тоа не е случај.
Скандалот со Урсула фон дер Лајен
Случајот е правно комплициран за Фон дер Лајен, бидејќи таа не само што лично го одобри најголемиот договор за вакцини во блокот – вреден милијарди евра – туку претседава и со институцијата задолжена за спроведување на европските закони, вклучувајќи ги и принципите на транспарентност и одговорност. Доколку судот донесе пресуда против неа, тоа би можело да им послужи како политичко оружје на широк спектар на критичари.
Тоа би бил и голем скандал, бидејќи доаѓа само неколку месеци откако таа јавно вети дека ќе ги брани стандардите за транспарентност, ефикасност и праведност во нејзиниот втор мандат.
– Оваа судска одлука би можела да означи пресвртница за транспарентноста во ЕУ. Кога станува збор за клучни одлуки, особено оние поврзани со јавното здравје, треба да се избегнува тајност – изјави Шари Хиндс, службеник за политички интегритет на ЕУ во невладината организација „Транспаренси интернешнл“.
Случајот го покренаа „Њујорк тајмс“ и неговиот поранешен шеф на бриселското биро, кои ја тужеа одлуката на Комисијата да не ги објави текстуалните пораки во 2022 година.
Пораките станаа јавни во колумна во „Њујорк тајмс“ од април 2021 година, кога Бурла ги опиша нивните размени како начин за градење „длабока доверба“ и олеснување на преговорите за значаен договор за вакцини. Овој договор, кој беше финализиран во мај 2021 година, значеше дека ЕУ ќе купи до 1,8 милијарди дози од вакцината на Фајзер против Ковид-19, што беше најголемиот договор потпишан од Брисел.
Договорот предвидуваше однапред купување на 900 милиони дози, со опција за нарачка на уште 900 милиони, за испорака во 2022 и 2023 година.
Повик за будење
Во 2022 година, Европскиот омбудсман утврди дека неуспехот на Комисијата да ги пронајде спорните текстуални пораки претставува лошо административно работење. Емилу О’Рајли, омбудсман од 2013 до 2025 година, го нарече ова „повик за будење“ за институциите на ЕУ.
Таа изјави дека транспарентноста бележи назадување под водство на фон дер Лајен.
Таа беше особено критична и кон самата фон дер Лајен, обвинувајќи ја во интервју за Политико минатата година за создавање култура на „прикривање информации“ од политички причини.
Таа, исто така, го критикуваше своето отсуство од единственото судско рочиште одржано досега во овој случај.
– Слонот што не беше во собата. Единствената личност што можеше да ни каже сè не беше таму – рече таа.
Во изјава за Политико, Комисијата изјави дека никогаш не негирала дека разменила СМС-пораки со извршниот директор на Фајзер.
– Во тоа време, кога светот беше погоден од тешка пандемија, многу лидери беа во редовен контакт со извршните директори на фармацевтските компании. Размената на текстуални пораки не значи дека договорите биле преговарани на тоа ниво или дури и преку размена на пораки, додадоа тие.
Скандал со финансиски криминал
Притисокот врз фон дер Лајен расте и по оваа пресуда. Европскиот јавен обвинител, задолжен за истрага на сериозни финансиски злосторства против финансиските интереси на ЕУ, потврди дека ја истражува Комисијата во врска со нејзиното постапување со набавката на вакцини.
Во март, шефицата на EPPO, Лаура Ковеши, потврди дека нејзината канцеларија неодамна интервјуирала претставници на Комисијата за тоа како се воделе преговорите за вакцините.
ЕЈО соопшти дека нема да коментира за тековната истрага.