Од некогашните моќни индустриски гиганти кои дејствуваа во Босна и Херцеговина , денес останаа само траги од минатото – напуштени фабрики, акумулирани долгови и сеќавања на оние кои работеа во нив. Луѓето во средните и доцните години со задоволство се сеќаваат на предвоената индустрија, која вработуваше десетици илјади работници и беше гордост на целата земја.
Еден од симболите на таа златна ера е секако „Агрокомерц“ , кој беше наречен „економско чудо“. Овој гигант имал дури 59 фабрики и произведувал околу 400 различни производи, додека повеќе од 13.000 работници работеле во неговите погони. Но, од некогашниот сјај остана само името, а пред десет години долгот на компанијата изнесуваше дури 125 милиони евра.
Едно време, Агрокомерц го снабдуваше пазарот на цела Југославија и извезуваше стоки во дури 30 земји, генерирајќи годишен приход од половина милијарда долари. Денес останаа само спомени од тие времиња.
Кога би ја прашале денешната младина што е ТАС , малкумина би знаеле дека тоа е поранешна Сараевска фабрика за автомобили. Фабриката е основана во 1969 година преку партнерство со Фолксваген, а првото возило склопено таму е легендарната Буба.
Во 1970-тите, ТАС процвета – го произведе популарниот Golf, со до 15.000 возила што излегуваат од неговите сали годишно. Со доаѓањето на Golf II, производството достигна дури 25.000 автомобили годишно, па дури и повеќе.
Во истиот град работеше познатата сараевска фабрика за мотори (Фамос) , која пред војната вработуваше 12.000 работници во 12 фабрики низ БиХ. Годишната продажба на компанијата изнесува 400 милиони долари, а само продажбата на мотори и делови на Mercedes-Benz остварила приход од 15 милиони долари годишно.
Меѓу поранешните гиганти беше „Шипад“ , симбол на успешна индустрија за преработка на дрво. Оваа компанија, позната по својот квалитетен мебел, во своите најславни денови вработувала дури 80.000 работници и имала организирано производство дури и во САД. Тоа беше светски познат бренд, но, како и многу други големи компании, на крајот пропадна.
Младите ќе се сеќаваат како минатата година во Бања Лука конечно беше урнат оџакот „Инсел“ кој со денови стоеше криво. Но, постарите се сеќаваат дека тој оџак некогаш бил симбол на моќната економија на Бања Лука.
Индустрискиот комплекс „Инцел“ некогаш беше гигант на хемиската индустрија, составен од фабрики како „Целулоза“, „Вискоза“, „Електролиза“ и други. Пред војната „Инцел“ вработуваше околу 6.500 работници и оствари извоз вреден над 100 милиони долари. Денес поголемиот дел од салите се напуштени, а на нивно место се приватни универзитети, бизниси и магацини.
Бања Лука беше горда и на компанијата „Руди Чајавец“ основана во 1950 година. Оваа компанија произведуваше електроника за воената индустрија, радио приемници за автомобили, компјутерско-радарски системи, камери и медицинска електроника. Во неговите хали, кои зафаќале дури 84.000 метри квадратни, биле вработени 10.500 луѓе.
абриките „Кајевец“ некогаш произведуваа телевизори, микропроцесори и софистицирана медицинска опрема, додека денес истото место е дом на бутици, кафулиња и продавници за продажба на стоки од Кина и Турција.
Посебно место на оваа листа зазема сараевската „Енергоинвест“ која пред војната беше прогласена за петта најуспешна компанија во Источна Европа. Оваа компанија склучила договори ширум светот во вредност од стотици милиони долари, а само во 1989 година остварила профит од 580 милиони долари, додека во нејзините погони биле вработени 54.700 работници.
Поранешен економски гигант беше мостарскиот „Соко“ , кој вработуваше 6.000 луѓе во Југославија и произведуваше делови за авиони Боинг и Ербас. Нејзините капацитети произвеле дури 16 видови авиони, како и хеликоптери и воена опрема.
Во БиХ има десетици такви пропаднати компании. Заедно со нивниот неверојатен подем, подеднакво интересни се и причините за нивниот пад.
Економистот Миленко Станиќ посочува дека не беше само војната што ги уништи овие компании – главниот проблем беше недостатокот на државна поддршка.
– Големите системи можат да опстанат само со силна државна поддршка и јасна државна политика. „Овие компании порано работеа благодарение на добрите политички односи со другите земји, но кога тоа исчезна, исчезна и пазарот“, објаснува Станиќ за Независне .
Тој додава дека и компаниите пропаднале поради лошото менаџирање по приватизацијата:
– Сите мислеа дека можат сами да го водат бизнисот, без јасна стратегија. Производството се распарчи, а инвестираа луѓе кои немаа доволно знаење. Денес, пилани се нашето најголемо достигнување, но тоа не е доволно за сериозно појавување на меѓународниот пазар.
Колапсот на овие некогаш моќни компании остави длабока трага врз економијата на Босна и Херцеговина, но и врз животите на илјадници работници кои ги загубија своите работни места и безбедноста. Од поранешните гиганти останаа празни сали, долгови и сеќавања на времињата кога југословенските компании беа познати и почитувани низ светот.