На денешен ден, 27 октомври 1962 година, светот се најде на работ на катастрофа. На тој ден, на врвот на Кубанската ракетна криза, само еден човек спречи Студената војна меѓу САД и Советскиот Сојуз да ескалира во отворен нуклеарен конфликт.
Неговото име беше Василиј Александрович Аркипов. Тој беше советски поморски офицер чиј здрав разум и одбивање да ги почитува наредбите најверојатно го спасија светот од уништување.
Кризата започна две недели претходно, на 14 октомври 1962 година, кога американските извидувачки авиони U-2 фотографираа советски ракетни објекти на Куба. Стануваше збор за балистички ракети R-12 Dvina (SS-4), способни да носат нуклеарни боеви глави и да погодуваат цели во радиус од 2.000 километри. Ова значеше дека Вашингтон, Њујорк и целиот источен брег на САД беа во дострел на советското оружје.
Американскиот претседател Џон Ф. Кенеди нареди поморска блокада на Куба и побара повлекување на советските ракети. Во Москва, Никита Хрушчов одби да попушти. Двете нуклеарни сили беа во директен конфликт, а тензиите растеа со секој изминат час. Аналитичарите подоцна го опишаа тој период како „моментот кога човештвото се доближи до самоуништување“.
Драма во длабочините на Карипското Море
Во позадина на дипломатскиот конфликт, се случи помалку позната, но подеднакво опасна епизода. Во близина на Куба се наоѓаше советската нуклеарна подморница Б-59, која ја командуваше капетанот Валентин Савицки, додека негов заменик беше Василиј Аркипов. Подморницата беше вооружена со нуклеарно торпедо со моќност од околу 10 килотони, еквивалентна на бомбата фрлена врз Хирошима.
Поради американската блокада, подморницата со денови беше прекината од комуникација со Москва. Температурата во подморницата достигна над 45 степени, батериите беа речиси празни, а снабдувањето со кислород беше при крај. Членовите на екипажот немаа информации за тоа што се случува на површината, не знаеја дали војната веќе започнала.
Американската морнарица го открила присуството на подморницата и почнала да испукува сигнални длабински полнења (неексплозивни ракети) во обид да ја извлече на површина и да се идентификува. Сепак, во клаустрофобичните услови во подморницата, детонациите изгледале како почеток на напад. Савицки бил убеден дека војната веќе избувнала.
Во таква ситуација, тој наредил подготовка на нуклеарно торпедо. За да се лансира, биле потребни три потписи: неговиот, политичкиот офицер Иван Маслеников и заменик-командантот Василиј Архипов.
Аркиповото „не“ што ја промени историјата
Маслеников и Савицки беа за нападот. Но, Аркипов, тогашен 36-годишен поморски офицер кој претходно преживеал сериозен инцидент со зрачење на подморницата К-19, одби да даде согласност. Тој веруваше дека нема доволно информации за да се оправда нуклеарен напад.
Според сведоштвата на членовите на екипажот и подоцна објавените советски архиви, дискусијата траела неколку минути, можеби и повеќе од еден час. Напнатоста била толку голема што многу морнари мислеле дека подморницата ќе биде погодена во секој момент. Сепак, Аркипов останал цврст во својот став.
„Не можеме да започнеме војна без потврда од Москва“, наводно рекол тој. Успеал да го убеди Савицки да се појави и да се обиде да воспостави контакт. Кога го сториле тоа, сфатиле дека војната сепак не започнала.
Ова спречи нуклеарен напад врз американски бродови, а светот, без да знае, избегна катастрофа што ќе однесеше милиони животи за само неколку часа.
Последици и крај на кризата
Само еден ден подоцна, на 28 октомври 1962 година, Кенеди и Хрушчов постигнаа договор: Советите ќе ги повлечат своите ракети од Куба, а САД за возврат ќе ги отстранат своите ракети „Јупитер“ од Турција и Италија и ќе гарантираат дека нема да ја нападнат Куба.
Подморницата Б-59 се врати во СССР, а Аркипов и неговиот екипаж поминаа без јавно признание. Наместо пофалби, тие беа пречекани со критики во Советскиот Сојуз затоа што „дозволија да бидат откриени од американски бродови“.
Дури по распадот на СССР во 1990-тите, деталите за инцидентот станаа јавни. Западните историчари и воени аналитичари го нарекоа Аркипов „човекот што го спаси светот“, а неговиот чин пример за морална храброст и професионална одговорност во систем каде што послушноста и дисциплината беа од најголема важност.
Во 2017 година, Аркипов постхумно ја доби наградата „Иднината на животот“, чест што им се доделува на луѓе кои спречиле глобални катастрофи. Неговата вдовица Олга во тоа време изјави: „Тој беше смирен и внимателен човек. Секогаш знаеше како да ја процени ситуацијата и да не дејствува во паника“.
Шеесет и три години подоцна, светот повторно е сведок на растечки нуклеарни тензии, бидејќи големите сили развиваат нови генерации оружје. Според експертите, ризикот од погрешна пресметка слична на онаа на која беше сведок Аркипов можеби е поголем денес отколку за време на Студената војна.
Шеесет и три години подоцна, пораката на Василиј Аркипов останува јасна: ниту технологијата, ниту армиите, ниту политиката не одлучуваат сами. На крајот, понекогаш сè зависи од поединецот кој одлучува или одбива да го повлече чкрапалото.