Бидејќи 2024 година е официјално зад нас, светот се навраќа на дванаесет месеци исполнети со настани кои ја обликуваа политичката сцена, ги предизвикаа лидерите и ги редефинираа глобалните односи. Од војни и атентати до значајни технолошки достигнувања и политички пресврти, 2024 година остава свој белег како период на длабоки превирања и трансформации.
Од неочекуваниот пад на сирискиот режим на Башар ал Асад до ескалацијата на конфликтот во Украина и навлегувањето на руска територија, секоја вест беше нова страница во приказната за хаосот. Северна Кореја им се придружи на руските сили во Европа, Иран и Израел се судрија во две опасни епизоди кои се заканија на регионална војна, а сајбер нападите покажаа колку се ранливи критичните инфраструктури во дигиталната ера.
Покрај овие пресврти, враќањето на Доналд Трамп на чело на Соединетите Американски Држави носи дополнителна неизвесност на глобалната сцена, со ветувања за повлекување од конфликтот и намалување на американското учество во светот. Годината заврши со низа неодговорени прашања и страв од тоа што може да донесе 2025 година.
Овој преглед ги прикажува клучните настани од 2024 година, анализирајќи како тие се одвиваа и какви последици оставија врз светот.
Јануари: Ескалација на кризата во Газа и почеток на нова дипломатска тензија
Девет земји, вклучувајќи ги САД, Германија, Велика Британија и Јапонија, го суспендираа дополнителното финансирање на УНРВА поради наводите дека некои членови на персоналот биле вмешани во нападот на Хамас врз Израел на 7 октомври. УНРВА, одговорна за хуманитарна помош во Газа, отпушти 9 од 12-те вклучени вработени, а истрагата е во тек. Израел долго време ја обвинува агенцијата за врски со Хамас, што УНРВА силно го негира, додека намалувањето на финансирањето доаѓа во време на критична хуманитарна криза во Газа.
Февруари: Смртта на Алексеј Навални и политичките последици
Рускиот опозициски лидер Алексеј Навални (47) умира во казнена колонија откако наводно колабирал за време на прошетка, додека западните лидери силно го обвинуваат претседателот Владимир Путин за неговата смрт. Навални, истакнат критичар на Путин, беше затворен откако се врати во Русија по речиси фаталното труење со нервен агенс во, како што нашироко се верува дека е обид за атентат. Американските и европските официјални лица го осудуваат инцидентот како дополнителен доказ за бруталноста на Путин, додека украинскиот претседател Володимир Зеленски ја нарекува смртта на Навални чин на убиство и го повикува рускиот режим на одговорност.
Арон Бушнел, 25-годишен припадник на американските воздухопловни сили и самопрогласен анархист, загина откако се самозапали пред израелската амбасада во Вашингтон, протестирајќи против, како што го нарече геноцидот врз Палестинците во Газа.
Март: Дипломатијата под притисок
Тензиите меѓу САД и Израел ескалираа откако администрацијата на Бајден одлучи да не се спротивставува на резолуцијата на Советот за безбедност на ОН со која се бара прекин на огнот во Газа за време на Рамазан, што го натера Израел да ја откаже планираната делегација во Вашингтон. САД изразуваат хуманитарна загриженост за воените планови на Израел за напад на Рафах, додека Израел вели дека операциите се клучни за поразување на Хамас.
Масивниот контејнерски брод Дали се судри со мостот Френсис Скот Ки во Балтимор по губењето на моќта, при што мостот се урна и повеќе возила паднаа во реката Патапско. Брзите реакции на властите го запираат сообраќајот пред ударот, спречувајќи дополнителни жртви, но шест работници се водат како исчезнати, а спасувачките напори се во тек. Несреќата е прогласена за масовен инцидент со жртви.
Април: Директен напад на Иран врз Израел
Иран започнува напад врз Израел, што го означува својот прв директен напад на израелска територија. Ова вклучува експлозивни дронови и ракети, кои ги оштетуваат израелските воени инсталации. САД силно го поддржуваат Израел, а претседателот Бајден ветува непоколеблива поддршка и најавува координација на дипломатскиот одговор со економиите на Групата седум.
Железната купола на Израел за време на иранскиот напад (Фото: Ројтерс)
Мај и јуни: Напад на Рафа и смртта на иранскиот претседател
Израелските одбранбени сили (ИДФ) вршат напади во градот Рафах во Газа. Оваа операција, која е поддржана од израелскиот воен кабинет, има за цел да изврши воен притисок врз Хамас со цел да се забрза ослободувањето на заложниците и да се постигнат други воени цели. Операцијата доаѓа откако Хамас ги прифати условите од договорот за прекин на огнот, што Израел не го прифати. Офанзивата предизвика огромно уништување и смрт на голем број цивили.
Словачкиот премиер Роберт Фицо го преживеа обидот за атентат. Осомничениот 71-годишниот Јурај Цинтула бил приведен од полицијата на лице место. За време на испрашувањето, тој изјави дека дејствувал пред се поради противењето на владата на Фиц за воена помош за Украина за време на руската инвазија на Украина.
Претседателот Бајден ја суспендира големата испорака на бомби во Израел, како политички потег за притисок врз Израел поради неговите воени дејства во Газа, особено плановите за Рафах. Одлуката доаѓа во време на зголемени пропалестински протести на американските универзитети, принудувајќи го Бајден да ја балансира поддршката за Израел со решавање на загриженоста за цивилните жртви во Газа.
Русите започнаа офанзива во Украина
Привременото воено пристаниште од 320 милиони долари, изградено од американската војска за доставување хуманитарна помош во Газа, се урива поради силните морски бранови само една недела откако стапи во функција. Пристаништето, кое се состои од тесен насип и паркинг за намирници, претрпе оштетувања што ќе бараат поправки во Израел, што дополнително ја одложи испораката на помошта. Системот, кој првично требаше да носи до 150 камиони со помош на ден, се соочуваше со постојани проблеми, вклучително лошо време и постојана израелска офанзива. Пред штетата, беа испорачани околу 1.000 метрички тони помош, од кои ниту една, според Пентагон, не била дадена на цивилите во Газа.
Иранскиот претседател Ебрахим Раиси и министерот за надворешни работи Хосеин Амир-Абдолахиан загинаа во хеликоптерска несреќа. Официјалниот извештај за причините за несреќата укажува на технички проблеми и неповолни временски услови.
Доналд Трамп е прогласен за виновен во њујоршкото судење за „замолкнување пари“, што го прави првиот американски претседател кој е осуден за кривично дело. Тој беше прогласен за виновен по сите 34 точки од обвинението за фалсификување деловни документи за прикривање на плаќањата направени за време на изборите во 2016 година.
Јули: Обид за атентат врз Доналд Трамп
Поранешниот претседател Доналд Трамп беше застрелан на политички митинг во Батлер, Пенсилванија. Потврдено е дека еден куршум поминал низ горниот дел од десното уво, предизвикувајќи крварење, но тој брзо се опоравува откако бил обезбеден и спроведен од местото на настанот од агенти на Тајната служба.
Доналд Трамп објави дека сенаторот Џеј-Ди Венс од Охајо ќе биде негов потпретседател на претседателските избори во 2024 година. Венс, поранешен воен дописник и автор на мемоарите Хилбили Елегија, стана познат по неговата одбрана на работничката класа Америка и неговата поддршка на агендата на Трамп. Жесток критичар на илегалната имиграција, американската помош за Украина и програмите за различности, Венс стана клучен сојузник на Трамп, а неговиот избор за потпретседател се смета за обид да се зголеми привлечноста на Трамп на Средниот Запад.
Претседателот Џо Бајден најавува дека нема да се кандидира за реизбор во ноември, наведувајќи дека тоа е во најдобар интерес на земјата и на Демократската партија. Одлуката доаѓа по зголемениот притисок во неговата партија, особено по неговиот слаб настап во дебатите, загриженоста за неговото здравје и прашањата за неговата способност да ги исполни барањата на функцијата. Бајден (81) е на удар на критики за неговата ментална и физичка состојба, при што некои медицински експерти шпекулираат дека можеби има Паркинсонова болест, што дополнително ги подгрева сомнежите за неговата способност да одлежи уште еден мандат.
Август и септември: напад без преседан на Блискиот Исток
Израелската војска спроведува операција против Хезболах користејќи експлозиви вградени во илјадници пејџери, кои се активираат од далечина кога членовите на групата добиваат пораки од нивното раководство. Нападот резултираше со повредени околу 4.000 членови на Хезболах, со најмалку 11 смртни случаи.
Хасан Насрала, лидерот на Хезболах, беше убиен во израелски воздушен напад во Бејрут. Неговата смрт има значително влијание врз Хезболах, оставајќи ја организацијата ранлива и соочена со предизвици во наоѓање замена. Цел на воздушниот напад беше Насралах како дел од континуираните напори на Израел да ги разбие операциите на Хезболах и да ги елиминира заканите за неговата безбедност. Експертите веруваат дека Иранската револуционерна гарда може да му помогне на Хезболах да ги одржи операциите.
Украинските сили извршија ненадеен напад на руска територија во Курск, каде што окупираа над 1.000 квадратни километри. Операцијата предизвика еуфорија во Украина, но на крајот се покажа како неуспешна, со оглед на тоа што Русите вратија повеќе од половина од изгубената територија.
Октомври: Ги убива лидерите на Хамас
Јахја Синвар, лидерот на Хамас, беше убиен во израелски напад во јужниот дел на Газа. Тој беше мозокот зад нападите на 7 октомври во Израел. ИД ја потврдува смртта на Синвар откако ДНК докази го потврдија неговиот идентитет, по воздушен напад врз зградата во која се криел.
Израел за кратко време ги уби лидерите на Хамас (Фото: Ројтерс)
SpaceX постигнува историски подвиг со успешното лансирање на своето вселенско летало Starship, проследено со враќање на Super Heavy засилувачот на локацијата за лансирање. Бустер беше фатен во воздух од две џиновски метални краци, наречени „стапчиња за јадење“ при неговиот прв обид, што означи голем напредок во патувањето во вселената и повторната употреба на ракетните делови. Ова достигнување има потенцијал да ја револуционизира економијата на вселенското патување, правејќи го вселената подостапна.
Ноември: Враќање на Трамп на власт
Поранешниот претседател Доналд Трамп победи на изборите во 2024 година, правејќи извонреден политички камбек. И покрај жестоко оспоруваната трка, Трамп победува во клучните држави како Џорџија, Северна Каролина и Пенсилванија, обезбедувајќи 270 електорски гласови. Трамп се враќа во Белата куќа по четиригодишно отсуство, по администрацијата на Џо Бајден. Кампањата на Трамп се засноваше на ветувања за решавање на имиграцијата, инфлацијата, производството на енергија и воената модернизација и тој вети дека ќе ги заштити американските слободи и ќе обезбеди фер избори. Неговата програма вклучува и ветувања за обединување на земјата и враќање на американската величина.
Меѓународниот кривичен суд (МКС) издаде налози за апсење на израелскиот премиер Бенјамин Нетанјаху и поранешниот министер за одбрана Јоав Галант за злосторства против човештвото и воени злосторства извршени помеѓу 8 октомври 2023 и 20 мај 2024 година. Обвиненијата вклучуваат воени злосторства поврзани со гладување и злосторства против човештвото, како што се убиства, прогон и нехумани дела.
Нетанјаху е обвинет за воени злосторства (Фото: Ројтерс)
Распоредувањето на повеќе од 11.000 Севернокорејци ја претвори руско-украинската војна во вистински глобален конфликт. Севернокорејците најпрво се распоредија во руските бази на обука, за да го научат јазикот и оперативните процедури на нивните нови колеги војници. Во последните недели од годината тие беа во борба – се обидуваа да ги потиснат украинските сили во руската провинција Курск. Официјални лица во Украина и САД соопштија дека неколку стотици севернокорејски војници биле убиени или повредени во борбите.
Декември: Колапс на режимот на Башар ал Асад
Брајан Томпсон, извршниот директор на UnitedHealthcare, беше застрелан и убиен пред хотелот Хилтон во Мидтаун Менхетен, каде што присуствуваше на состанок на инвеститори. Се верува дека нападот бил цел, а доказите покажуваат дека убиецот, идентификуван како Луиџи Манџоне, користел пиштол со 3Д печатење. Пронајдени се чаури со натписи како „одложување“, „негирај“ и „замени“, што укажува на мотив поврзан со незадоволството од практиката на осигурителните компании.
Башар ал Асад соборен по две децении власт (Фото: Ројтерс)
Јужнокорејскиот претседател Јун Сук Јеол прогласува вонредна состојба за да ја ограничи опозициската контрола врз парламентот, но таа е укината во рок од шест часа по интензивните критики, вклучително и од членовите на неговата партија. После тоа, Националното собрание гласа да го отповика за контроверзниот обид за прогласување вонредна состојба, суспендирајќи го од функцијата до одлуката на Уставниот суд.
Владата на Башар ал Асад во Сирија пропаѓа откако опозициските сили предводени од групата Хајат Тахрир ал-Шам (ХТС) го зазедоа Дамаск, означувајќи го крајот на повеќе од 50-годишното владеење на семејството Асад. Претседателот Башар ал Асад бега во Русија, каде што доби азил, додека сириските државни медиуми најавуваат формирање на преодна влада од бунтовниците.
Сиријците го прославија соборувањето на Асад (Фото: Ројтерс)
Декември донесе и неколку трагични авионски несреќи, од кои се издвојуваат падот на азербејџански авион во Казахстан, очигледно соборен од руската воздушна одбрана и падот на авионот на Jeju Airlines во Кореја, во кој загинаа 179 лица.
Оваа година останува запишана како пресвртница во глобалната историја. Војните, политичките одлуки и технолошкиот напредок го обликуваа светот, додека предизвиците оставија длабоки последици кои ќе се чувствуваат во годините што доаѓаат. Со влегување во 2025 година, светот се соочува со потешка задача – градење мир и стабилност во свет полн со неизвесност.