Помина еден месец од масакрот во основното училиште „Владислав Рибникар“ во Врачар, Белград, а северниот сосед се чини се уште не се опоравиле од шокот предизвикан од најпотресната трагедија во историјата на Србија. Некои тешки вистини што ги дознале деновите по масовното убиство придонесоа за ова…
Овие тешки наоди сега им наметнуваат уште потешки прашања: дали и што научиле во овие денови по масакрот? Дали нашето општество и нашите училишта ќе бидат подобри утре? И што е најважно – како? Еве што сублимирано пишуваат српските медиуми пост фестум:
1) Понекогаш не постои едноставно објаснување за мотивот на злото
Масакрот во „Рибникар“ е злосторство што му пркоси на здравиот разум. Што може да доведе 13-годишно момче од навидум нормално семејство да земе пиштол и да стане најбруталниот детски масовен убиец во историјата?
Навикнати да бараме и да добиваме едноставни одговори дури и на најкомплицираните прашања, нашите умови тешко се помируваат со фактот дека и по еден месец не знаеме со апсолутна сигурност што го тргнало момчето убиец на крвав пат.
Тезата дека момчето под притисок на своите амбициозни родители во еден момент „пукнало“ и бил љубоморен на попаметните од него во своето VII/2 одделение и решил да им се одмазди.
2) Проблемот е поголем отколку што мислевме, бидејќи понекогаш нема многу предупредувачки знаци
Во огромното мнозинство на масовни убиства во училиштата ширум светот, сторителите дадоа некои предупредувачки знаци.
Најчесто станува збор за луѓе кои покажуваат јасни нарушувања во однесувањето, кои се чувствуваат неприлагодено или отфрлено, кои имаат историја на насилство или глорификација на насилство, бизарни хоби…
Кога станува збор за момчето убиец, баравме одговори во неговите интереси, хоби, што читал, гледал, во видео игрите што ги играл. Сепак, досега се чини дека немаше многу предупредувачки знаци .
Се дружел со врсниците, патувал со нив, одел на родендени, бил одличен ученик, им се допаѓал на девојчињата, одел во музичко училиште… Сè изгледало „нормално“ на површина.
Соседите го опишуваат како срамежлив и повлечен, неговата мајка како момче со широки интереси кое не е импулсивно, но не е ниту енергично. Како момче кое е љубопитно и кое преку прегратка знаеше да ги покаже своите емоции кон неа и кон баба му.
Мајката во полиција изјавила дека на почетокот на оваа учебна година почнал да се изолира во својата соба, дека не ја заклучувал вратата, туку побарал од помалата сестра со која делеле соба да излезе. Почнал да се заклучува и во тоалетот, а двапати неделно се карал со мајка си кога таа го затекнувала дека не ја завршувал училишната работа и дека неговата соба е хаос.
Сепак, сето тоа може да се сведе на фазата на пубертет.
Единственото нешто што јавноста го дозна за малку понеобичното однесување на момчето е од изјавата на Нина Кобиљски , мајката на убиеното девојче.
Таа откри како нивниот клас отишол заедно на јазичен камп во Франција.
– Им беше убаво, но во исто време беше чудно зошто едно дете спие сите седум дена свиткано во фотелја, наместо во кревет, иако на располагање има цела двокреветна соба?! – напишала мајката на убиеното девојче.
Необично е и тоа што 13-годишно момче го однел неговиот татко на стрелиштето и го научил да пука.
– Мајката тврди дека не се согласувала момчето да оди на стрелиште, но дека не се сомневала во размислувањето на нејзиниот сопруг, како татко, и во неговите добри намери. Таа додала дека нејзиниот сопруг сакал да му укаже на опасноста од оружјето на неговиот син, а во исто време да му покаже како функционира, од причина што оружјето „не би било егзотично и предизвикувачко“ за момчето. Таа рече дека момчето двапати отишло на стрелиште со својот татко и пукало, а дека слушнала дека на стрелиштето има и други деца – рекол изворот.
3) Во училиштата има фрустрирани тинејџери
По масакрот во „Рибникар“, јавноста беше сведок на загрижувачки тренд: десетици инциденти во кои ученици по моделот на момчето-убиец почнаа да прават непримерни морбидни шеги, но и да прават списоци за ликвидација на соучениците или да се впуштаат во директни физички напади.
Момче (13) од селото Радоево кај Зрењанин со секира нападнало соседка и нејзиниот син; 14-годишно девојче им се заканувало на ученици и на социјалните мрежи го величала убиецот од „Рибникар“; студент во Обреновац замавнал со пластичен пиштол по минута молчење… Ова се само дел од примерите во деновите веднаш по масакрот.
Како што неодамна изјави психологот Владимир Боровница, во моментов нема валидни студии кои зборуваат за агресија кај децата, но се добива впечаток дека таа е се поприсутна.
– Она што со сигурност го знаеме е дека се почесто се зборува и се почесто е тема во медиумите. Мислам дека тоа е добро и важно затоа што привлекува внимание на проблемот. Дополнително, насилството се овековечува токму со премолчување на насилството – рече Боровница.
Иако некои од овие инциденти може да се доведат до бесрамна имитација на дејствијата на момчето убиец, не треба да се занемари можноста дека има значителен број на фрустрирани, неприлагодени тинејџери во училиштата кои се чувствуваат отфрлено и изолирано, живеат во емотивно торнадо на социјалните мрежи кои нивните умови не можат да ги сварат.
Психологот Маја Стојановиќ претходно изјави дека тинејџерите „пребаруваат сè, играат агресивни игри, користат социјални мрежи, сè е слободно“.
-Ако вие како родител го земете телефонот или таблетот и видите дека го интересира некоја тинејџерска ѕвезда, барате еротски содржини, во ред е, бидејќи порано, кога немаше интернет, младите го правеа истото, но со прелистување на списанијата на нивните родители. Но, ако видите дека го интересира агресивна содржина, како да пука, како да претепа некого или уште полошо, тогаш треба да реагирате. Се што треба да направите е еднаш да ги погледнете неговите пребарувања и се ќе ви биде јасно – изјави Маја Стојановиќ.
4) Сè уште не знаеме какво образование сакаме на крајот на краиштата
Се чини дека јавноста сепак најмалку се занимава со ова прашање. Масакрот во „Рибникар“ имаше и политички последици во форма на протестни маршеви „за Србија без насилство“, но во жестоката дискусија која е во тек, ниту власта, ниту опозицијата детално – освен пароли – не опишаа каков образованието ни го нудат утре.
Што ќе правиме со современите технологии во училиштата? Телевизија, интернет, мобилни телефони, вештачка интелигенција? Забрани или интегрирање?
Што е со авторитетот на наставникот?
Што ќе правиме со хиперамбициозните родители, со систем заснован на бубање и оценување?
Дали нашите деца, кои утре ќе живеат во вителот на социјалните мрежи и емотивните предизвици што тие ги создаваат, треба да научат повеќе за толеранцијата, емпатијата и трпението или за бананите и кањони?
Дали се ќе се сведе на бркање просек или има поважни работи?
Дали ни треба драстично поинаков пристап во 21 век?
Не сме слушнале дека некој ни нуди конкретни одговори на вакви прашања.
5) Масовните убиства не се влијание ниту на западните ниту на источните вредности
Иако дури и министерот за образование во заминување Бранко Ружиќ по масакрот во негативно светло ги спомна „западните вредности“, податоците за најголемите масовни убиства во училиштата во историјата покажуваат дека тоа е проблем со кој се соочува целиот свет – и на истокот и на западот.
Според достапните, неофицијални податоци, од 44-те најголеми масовни убиства во училиштата, градинките и универзитетите ширум светот, само 19 се случиле во западните земји, од кои 12 во САД.
Во земјите на далечниот исток – во Јапонија, Кина, Тајланд… – се случиле дури 10 масовни убиства од овој тип, додека во поранешниот СССР и поранешните социјалистички земји се случиле дури 11. Четири масовни убиства место во други земји кои не припаѓаат на споменатите региони.
Таканареченото „училиште пукање“ е американски термин. Сепак, нашето уверување дека убиствата во училиштата се случуваат „само во Америка“ е последица на нашата изложеност на западните медиуми и на фактот што западните медиуми ги анализираат овие злосторства многу поопширно, слободно и отворено отколку медиумите во земји како Кина и Русија.
6) Законот е (досега) речиси немоќен против убијците помлади од 14 години
По масакрот дознавме дека момчето-убиец не може кривично да одговара – без разлика на бруталноста и бројот на жртвите – бидејќи нема повеќе од 14 години. Според српските закони, тој е дете, а не малолетно и не може да оди ни во воспитно-поправен дом.
Ова предизвика неверување и гнев. Кој ќе ја сноси одговорноста за 10-те убиени души?
Претседателот на Србија, Александар Вучиќ, веднаш ја спомена можноста за поместување на старосната граница за кривична одговорност.
Тој предложи да се намали старосната граница за кривично-правна одговорност на малолетниците од 14 на 12 години, согласно меѓународните и европските стандарди.
Во законодавството на западните демократии постојат механизми врз основа на кои убијците на деца помлади од 14 години се гонат и осудуваат на долги затворски казни. Во Америка под одредени услови на децата може да им се суди како полнолетни, што значи дека и тие се подложени на затворски казни.
Во Велика Британија постои правен принцип („doli incapax“) дека децата на возраст под 12 години, во принцип, не можат да бидат целосно свесни за последиците од своите постапки, па затоа и не се кривично одговорни.
Но, обвинителството може да се насочи да го побие овој принцип, односно да докаже дека детето било свесно за последиците, а со тоа и кривично одговорно.
Еден таков пример беше кога, во 1993 година, две момчиња, на возраст од 10 и 11 години, киднапираа и брутално убиле двегодишно момче. Обвинителот успешно го порази принципот “doli incapax” по што на момчињата им било судено и осудени на сместување во затворени институции.
Тие биле ослободени по 8 години, кога одборот за помилување утврди дека повеќе не се закана за јавната безбедност.