Зошто во Србија се протестира против литиумот?
Изградбата на рудникот за литиум во долината на реката Јадар во западна Србија може повторно да стане причина за масовни протести во таа земја, поради убедувањето на некои граѓани и активисти дека рудникот ќе има големи последици за животната средина. .
Литиумот е минерал кој се користи за батерии во мобилни телефони, компјутери и електрични автомобили.
Во последните неколку дена во најмалку десет градови во Србија се одржаа протести со порака „минови нема да има“.
Еколошките движења во Србија, меѓу кои и „Нук е јапим Јадарин“ (Не дамо Јадар), најавија голем протест во Белград на 10 август, додека српскиот претседател Александар Вучиќ предупредува на можноста за референдум за ова прашање.
Српската влада, токму под притисок на протестите за заштита на животната средина, пред две години го прекина проектот за рудник за литиум во долината на реката Јадар кај Љозница, но српските власти на почетокот на 2024 година објавија дека прашањето е „на чекање“.
Така, властите во Србија на 16 јули годинава ја вратија регулативата за креирање на просторниот план за реализација на проектот „Јадар“, кој вклучува употреба на минерали јадарит – литиум и бор.
Јадаритите беа откриени во 2004 година на запад од Србија од страна на меѓународната рударска компанија Рио Тинто. Таа компанија, чие седиште е во Лондон, сега е заинтересирана за изградба на рудник за литиум во долината на реката Јадар, која е притока на реката Дрина.
Српскиот претседател Александар Вучиќ тврди дека ископувањето литиум во Србија ќе придонесе за економски развој и отворање нови работни места и дека подземниот рудник за литиум би можел да биде отворен во следните четири години, но со гаранции од Европската унија (ЕУ) дека животната средина ќе се зачува.
Дали ископувањето литиум ја загрозува животната средина?
Компанијата Рио Тинто објави дека областа на долината на реката Јадар во западна Србија има една од најголемите европски резерви на руда за производство на литиум и дека нивниот проект предвидува производство на 58.000 тони литиум годишно, доволно за 1,1 милион. електрични возила или 17 проценти од електричните возила во Европа.
Оваа компанија ја уверува јавноста дека проектот е безбеден.
На 19 јули, во Белград беше потпишан Меморандум за разбирање меѓу ЕУ и Србија за стратешко партнерство за одржливи суровини, синџири за производство на батерии и електрични возила.
По тој повод, германскиот канцелар Олаф Шолц изјави дека проектот на компанијата Рио Тинто, која предвидува екстракција на литиум, е добар за Србија, пренесува Radio Europaelire.
Шолц и потпретседателот на Европската комисија, Марош Шевчовиќ, истакнаа дека при ископувањето на литиум, што е важно за зелената транзиција, ќе се почитуваат највисоките еколошки стандарди.
Европската унија се обидува да ја намали својата зависност од увозот од Кина, а Германија е најголемиот европски производител на електрични автомобили кои користат литиумски батерии.
Шолц рече дека во иднина литиумот е исто толку важен за мобилноста како што е нафтата.
И претседателот на Србија, Александар Вучиќ, вети дека ќе инсистира на заштита на животната средина и дека водата, земјата и воздухот во долината Јадар ќе останат чисти.
Како што рече, од ЕУ добил гаранции дека проектот „Јадар“ ќе се реализира според највисоките еколошки стандарди.
Што е оспорено?
Српските граѓани и еколошките активисти веруваат дека ископувањето на литиум ќе направи повеќе штета отколку корист.
Стравуваат дека може да има големи еколошки последици заради мала економска добивка.
Она што е спорно е дека проектот за ископ на литиум го вклучува рударскиот гигант Рио Тинто, компанија која се соочува со отпор од еколошките организации и научниците ширум светот.
На светскиот пазар оваа компанија се соочи со неколку обвинувања за уништување на животната средина или кршење на човековите права.
Еден од најпознатите примери е случајот во Папуа Нова Гвинеја, кога населението започна бунт поради владиниот притисок да продолжи да работи во рудник за злато и бакар. Бунтот се претвори во граѓанска војна за независност на островот Бугенвил што се водеше од 1988 до 1997 година.
Каков е ставот на опозицијата во Србија?
Повеќето опозициски партии во Србија се против ископувањето на литиум.
Нивните барања се различни – тие се движат од повици за вонредни избори, повици за протести и „општ бунт“, повикување на расправа за литиум, до барање Собранието да расправа за иницијативата на народот за забрана на истражување и ископ на литиум и бор на територијата на целата земја.
Иницијативата со 38.000 граѓански потписи беше испратена до Собранието во мај 2022 година, но оттогаш не е ставена на дневен ред.
Но, на седницата на Собранието на Србија – која со 60 точки на дневен ред трае од 23 јули – една од главните теми е токму литиумот.
Во меѓувреме, српскиот претседател Александар Вучиќ предупреди на можноста за распишување референдум за ова прашање до крајот на следната година.
Тој оцени дека граѓаните во таа декларација нема да избираат „меѓу копање и здравје“, туку меѓу „лажна грижа и економски напредок и просперитет“.
Вучиќ рече дека прво чека анализа од локални експерти за заштита на животната средина и ја обвини опозицијата за „негативна кампања“ и „ширење лаги“ за литиумот.
Кои земји сè уште имаат литиум?
Литиумот, кој исто така се нарекува бело злато, може да се најде главно во литиумскиот триаголник кој се состои од Боливија, Аргентина и Чиле.
Светски лидер во производството на литиум во 2023 година беше Австралија, по што следат Чиле и Кина, според Statista, специјализирана компанија за податоци за пазарот и потрошувачите.
Во САД – кои со околу 9 милиони тони го заземаат четвртото место во светот според ресурсите на литиум – постои рудник за негова експлоатација.
Според податоците на белградскиот Демостат – невладин истражувачки и издавачки центар – Европската унија е еден од најголемите светски потрошувачи на литиум, но не го произведува, туку го увезува, главно од Кина.
За да се намали оваа зависност од Кина, барем кога станува збор за главната суровина за производство на батерии, Европа треба да ги експлоатира и сопствените наоѓалишта на литиум, кои се наоѓаат во неколку земји на стариот континент.
Според Демостат, кандидати се Германија, Чешка, Франција, Португалија, но и ЕУ ја поддржува Србија.
Меѓу земјите од регионот, наоѓалишта на литиум се уште се бараат во Босна и Херцеговина во областа Лопар и Зворник. Според проценките на швајцарската рударска компанија Arcore AG, таму можат да се складираат околу 2,4 милиони тони литиум карбонат.
