ОПАСЕН ТРЕНД ЗАПОЧНУВА ДА ВЛАДЕЕ НИЗ ЦЕЛИОТ СВЕТ – Ова може да биде година кога ќе видиме колапс на демократијата !?
Дали 2024 година демократијата ќе достигне пресвртна точка и ќе се лизне кон автократија ?
Ова прашање може да изгледа чудно во време кога земјите во кои живее речиси половина од светското население, или околу 3,8 милијарди луѓе, редовно ги испраќаат своите граѓани барем на некој вид избори.
Навистина, од САД до Велика Британија и Европската унија, до Индија, Мексико, Тајван и Индонезија – некои од стратешки најважните земји во светот ќе одржат избори оваа година, а треба да се напомене дека и Македонија оваа година ја очекуваат избори – претседателски и парламентарни кои многумина ги нарекуваат и како „историски“.
Но, иако гласовите ќе бидат дадени од сите страни, експертите предупредуваат дека dēmokratía – форма на владеење смислена од грчките аристократи во VI век п.н.е. – влегува во опасна зона, пишува Politico.
И не само што се очекува „диктатори“ како Владимир Путин и иранскиот врховен водач, ајатолахот Али Хамнеи да ги искористат замките на демократијата за да ја консолидираат својата моќ и да ја задушат опозицијата, туку тие тврдат дека демократијата е под закана и на Запад.
Поранешниот претседател на САД, Доналд Трамп, се заканува дека ќе ги користи демократските институции како оружје против своите политички ривали доколку победи на изборите во ноември. Неговиот потенцијален реизбор веќе предизвика паника низ Европа, која верува дека тој би можел да и сврти грб на Украина – како и на НАТО – што ќе му даде одврзана рака на Владимир Путин да ја обнови руската империја и мрежата на влијание во Централна и Источна Европа.
Европските избори во јуни се чини дека покажуваат дека екстремно десничарските партии – особено во Франција и Германија – земаат замав и се закануваат да формираат влади кои би биле непријателски настроени кон институциите на ЕУ во Брисел и европските муслимани, а повеќе наклонети кон Кремљ. Големото прашање што виси над главата на сите е дали овие партии ќе успеат да уништат некои од основните карактеристики на европската демократија – како независното судство и слободниот печат – ако навистина дојдат на власт преку гласачките кутии.
„Апсолутно е легитимно да се биде многу загрижен за состојбата на демократијата во светот“, вели Даниел Келемен, професор по јавна политика на Универзитетот „Џорџтаун“ и експерт за право во ЕУ.
„Демократијата е доведена во прашање насекаде – не само на места кои се слабо рангирани во анкетите за демократските вредности, туку и во воспоставените демократии како Соединетите Американски Држави и Европската Унија“, тврди тој.
Првите избори со високи влогови се оние во Тајван на 13. јануари, кои навистина ќе бидат тест за тоа дали претседателот на Кина, Си Џинпинг, ќе продолжи да ја толерира демократијата на островот или ќе изврши инвазија и ќе создаде голема безбедносна криза во Јужно Кинеското Море.
Во декември до израз дојде и политичката кревкост на Европа. Десетици луѓе се приведени во Србија откако демонстрантите се побунија поради, како што велат, фалсификуваните избори во Белград од страна на претседателот Александар Вучиќ, кој е под критики за злоупотреба на своето влијание врз медиумите и вработените во јавниот сервис. Русија ја продолжи својата омилена активност за правење проблеми, обвинувајќи го Запад дека сака да поттикне „Мајдан“ од украински стил против Александар Вучиќ, кој има пријателски односи со Владимир Путин.
Брзиот преглед на студиите што ја истражувале распространетоста на демократиите во однос на другите форми на владеење открива алармантен тренд. Според Институтот V-Dem на Универзитетот во Гетеборг, Шведска, демократијата брзо го губи теренот пред автократијата во последните децении.
„Во светот, нивото на демократија што го уживаа просечните граѓани во 2022 година падна на нивото од 1986 година“, велат истражувачите на V-Dem во нивната анализа од 2023 година.
„За првпат по повеќе од две децении, има повеќе затворени автократии отколку либерални демократии“, додаваат тие.
Најголемиот пад е забележан во азиско-пацифичкиот регион, а од 2022 година, дури 72 отсто од светското население – или 5,7 милијарди луѓе – живееле под некаква форма на автократско владеење, велат истражувачите на V-Dem.
Последниот извештај на Freedom House, друга голема организација која ја следи состојбата на демократијата, не е охрабрувачки.
„Глобалната слобода опадна 17-та година по ред во 2023 година, а слободата на изразување беше првата и главна жртва на глобалниот марш кон автократија“, велат оттаму.
Freedom House укажа на сеопфатната инвазија на Украина од февруари 2022 година од Русија, која имаше за цел да ги задуши демократските аспирации на Киев и да ги прекине неговите врски со ЕУ, како пример за демократија под директен напад од автократски режими.
Експертите кои ја мерат состојбата на демократските норми, како и нивното поткопување, тврдат дека 2024 година носи големи ризици за демократијата. И никаде ова не е поизразено како во САД, каде што се одржуваат претседателските избори во 2024 година.
Речиси три години откако ја повика толпата пред Капитол Хил да се „борат“ за да ги поништат резултатите од изборите во 2020 година, предизвикувајќи немири, Доналд Трамп се врати и размислува за враќање во Белата куќа.
Анкетите покажуваат дека тој веројатно ќе ја добие номинацијата на неговата Републиканска Партија и можеби ќе успее да го победи актуелниот претседател Џо Бајден.
И додека Доналд Трамп ја игра демократската игра за да освои гласови, неговите коментари на масовните собири ширум САД ги поттикнуваат стравувањата дека доколку биде реизбран, градежниот магнат може да ја претвори најмоќната нација во светот во – „диктатура“.
По секоја веројатност, транзицијата од демократија во диктатура во САД нема да биде најавена како таква, туку ќе продолжи постепено преку поткопување на институциите и нормите додека не остане ништо друго освен замките и привидот на демократијата.
Пример за тоа е независноста на судството, што е клучен показател за функционална демократија. Доналд Трамп постојано тврдеше дека, доколку биде реизбран, ќе го искористи Министерството за правда за да ги лови политичките ривали и вети дека ќе ги пополни клучните институции со своите лојалисти.
„Јас сум исклучително загрижен за САД, речиси повеќе од која било друга земја“, вели Даниел Келемен и додава: „Основниот проблем е што за да функционира демократијата потребни ви се најмалку две главни партии посветени на демократските норми и процеси. За жал, во Соединетите Американски Држави силите на Доналд Трамп, т.е. силите на МАГА, ја презедоа Републиканската Партија“.
Во Европа, каде што стотици милиони ќе гласаат на пан-ЕУ избори во јуни, опасноста од масовно преминување кон автократија се чини помалку изразена. Сепак, Даниел Келемен предупредува дека европската толеранција кон автократите во нејзината средина, конкретно премиерот на Унгарија, Виктор Орбан, поставува опасен преседан охрабрувајќи ги другите да го следат неговиот пат.
Навистина, многу европски земји се ранливи на моделот на моќ на Виктор Орбан, кој се применува преку блиски мрежи и контрола на медиумите. Бугарија е слаба демократија, во која партиите дејствуваат како големи патронажни мрежи, особено пред избори, додека организираниот криминал и Русија играат голема улога.
Грција, исто така, се повеќе е во центарот на вниманието поради владиниот притисок врз јавните институции, при што Владата на Кирјакос Мицотакис е обвинета за поткопување на регулаторите кои истражуваат дали државата прислушувала политичари и новинари.
Сето ова е важно за функционирањето на самата Европска унија, која постигна многу ограничен успех во следењето на своите земји членки поради неуспесите во владеењето на правото и демократската регресија, додека истите овие земји имаат слободна рака во спречувањето на одлуките на ЕУ.
Виктор Орбан одлично ја илустрира оваа голема слабост во ЕУ, бидејќи еден лидер со врски со Кремљ може да блокира важни одлуки. На пример, во декември тој спречи витален финансиски спас за Украина.
Даниел Келемен тврди дека било голема грешка да се продолжи со помилување на унгарскиот лидер и дека во декември ЕУ се согласила да и даде на Будимпешта 10 милијарди евра од фондовите на ЕУ кои беа замрзнати поради загриженоста за владеењето на правото.
„Кога ќе покажете слабост, ќе платите огромна цена“, вели Даниел Келемен, мислејќи на способноста на Брисел да го принуди Виктор Орбан на продемократски реформи и додава: „Целиот механизам на суспензија на средствата сега веќе нема да го има истиот ефект. Другите режими ќе го земат тоа предвид“.
Пошироко, довербата во функционирањето на европската демократија е во опаѓање во неколку големи земји на ЕУ, вклучувајќи ги Франција и Италија, според истражувањето на ИПСОС објавено кон крајот на минатата година.
„Владимир Путин и неговите обожаватели меѓу европската екстремна десница имаат заеднички интерес да ја поткопаат демократијата во ЕУ“, додава Даниел Келемен.
Пред изборите за Европскиот парламент, на кои ќе гласаат стотици милиони луѓе, екстремно десничарските партии во Франција, Холандија, Германија и другите големи земји од ЕУ растат во анкетите.
Иако овие партии нема да обезбедат власт, тие би можеле да имаат уште поголемо влијание врз политиката на ЕУ доколку постигнат високи резултати на изборите на 6-9 јуни, принудувајќи го Брисел да ги игнорира проблемите со владеењето на правото во земјите на ЕУ и да отстапи од одбраната на вредностите кои поддржуваат демократско општество.
„Ова може да биде година кога ќе видиме рушење на поредокот заснован на правила“, вели Алберто Алемано, професор по право на ЕУ во деловното училиште „ХЕЦ“ во Франција и додава: „Тоа е тера инкогнита – непозната земја“.
Што и да се случи на изборите во 2024 година, тешко дека оние кои ќе и нанесат најголема штета на демократијата ќе се претстават како диктатори или автократи.
„Сите сегашни типови на избрани автократи се обидуваат да се завиткаат во мантијата на демократијата“, вели Даниел Келемен и заклучува: „Ова збунува многу луѓе и станува предизвик да се наречат овие режими она што навистина се: изборни автократии или системи доминирани од една партија“.
