СВЕДОШТВО НА ЛОГОРАШИТЕ – САМОУБИСТВАТА СЕ НАЈТРАГИЧНАТА СТРАНИЦА ВО ИСТОРИЈАТА НА ГОЛИ ОТОК

Најтрагичната страница во историјата на Голи Оток се самоубиствата на затворениците во логорот. Речиси секој жител на островот бил сведок на самоубиство на еден од затворениците во логорот или барем на обид за самоубиство, изјави Мартин Превишиќ, професор по историја на Универзитетот во Загреб, во неодамна објавената книга „Голи Оток“.

Освен што пишувањето се заснова на увид во бројни документи, тој ги снимил и потресните признанија на неколку луѓе кои го преживеале престојот во овој логор. Сведоштвата за тортура и обиди на затворениците во логорот да си го одземат животот се особено шокантни.

Да потсетиме, за време на политичкиот конфликт меѓу раководството на Југославија и СССР, од 1949 до 1956 година, овој затвор се користеше за затворање приврзаници на Информбирото и на Советскиот Сојуз.

Во продолжение на текстот пренесуваме делови од книгата на Превишиќ (во издание на „Вукотиќ медиа“) во која поранешните логорски затвореници зборуваат за пречекот и обидите за самоубиство.

Шпалир за добредојде

Ритуалот на пречек на новите осуденици на Голи Оток бил воведен веднаш по пристигнувањето на Бошњаците, па втората група затвореници, која пристигнала во средината на септември 1949 година, ја имала несреќата да биде прва на тестирање со бесилка. На сите затвореници во логорот им беше наредено да формираат двојна линија низ која ќе поминуваат новите Ибејци. Со организацијата на трговецот раководел шефот на самоуправата на логорот – Босанците, кои и самите учествувале во пречекот на новите затвореници.

Владимир Новичиќ Троцки сведочеше на првото судење, во кое го препозна својот професор во средно училиште, кој беше навредуван од неговите ученици.

• По неколку дена пристигна група од Србија, на бродот „Пунат“ и нè известија дека имаме можност достоинствено да ги пречекаме. Тогаш сите бевме повлечени од работа, а машината од два реда веќе беше формирана од Бошњаци. Атмосферата беше еуфорична, а викањето прерасна во татнеж. Ние од Жица бевме во третиот ред на машината. Еден затвореник од младинската бригада ги пречека збунетите и зачудени дојденци со истите закачки и понижувачки прашања: „Дали имате сифилис, шкембе, вошки, болви, бубачки?“ Луѓето мораа голи да трчаат низ машината. Тоа беше грда сцена. Овде-таму некој од третиот ред укажа на точка да ги удри оние што трчаа покрај нив. Одеднаш, препознавам еден од скелетите како минува низ машината, тоа е мојот директор на гимназијата, поетот Марко Врањешевиќ. Го препознаваат и другите средношколци, кои викаат: „Долу лицемерните поети!“

Целиот камп мораше да учествува во пречекот, кој во тој момент значеше околу 3.500 до 4.000 луѓе. Лука Хрватиќ бил пренесен заедно со четвртата група, која пристигнала во Стара жица на Голи оток на 29 април 1950 година. Тогаш веројатно ја доживеал првата казна кога биле претепани новите осуденици. Со него во групата бил и претседателот на Врховниот суд на Република Хрватска, Гавро Дивјановиќ (уапсен во март 1949 година), кој на посебен начин му помогнал на Хрватиќ да ја издржи тортурата до крај. Овој никогаш не го заборавил.

Темна тишина во бродот, исчекување. Не знам колку време помина во целосна агонија кога од брегот одекна громогласен глас: „Да живее Тито, Тито вистината, Титова правда, Тито победа, Тито е херој, Тито гениј, Тито командант на славна војска, за Тито сè, за партијата сè, за народот сè, сè, сè…“ Одеднаш се отвори врата над нас, продре бел ден. Некои човечки фигури со „темна кожа“ се натрупаа во бродот и ако удрат, удираат. Не исфрлаат од бродот и не исфрлаат на брегот. Приоѓаат милиции од островот, ги отклучуваат лисиците и ги тепаат сите без да кажат збор. На брегот се создава и расте толпа од полуживи суштества. Доаѓа наредбата – наведнете се, главата надолу, молчи! Сè уште сме во нашите одела. Во тој момент чувствувам допир на десната страна, некој ми ја бара раката и ми става нешто во рака. Ова се коцки шеќер. Ја вртам малку главата, гледам и ја впивам сликата на тој човек на Голи оток. Се сеќавав на него засекогаш. Затоа што кога колоната голи, полуживи луѓе се движеше низ оградата со „темна кожа“, сфатив дека тие неколку коцки шеќер ми дадоа сила да се пробијам до касарната. Една вечер, кога ја изнесуваше својата позиција, го препознав тој човек и се сетив на неговото име: Габријел Дивјановиќ. Никогаш повеќе не го видов на Гол оток, ниту научив нешто за него долги години додека не го најдов во загребската опсерваторија.

На ѕидот се извикуваа различни пароли како „Долу слугите на Москва“, „Долу Информбирото“, „Смрт за шпионите на НКВД“, „Убиј ја бандата“, Удри ги предавниците“, „Еве ти го Сталин“ или „Удри ја бандата“.

Во затворот беа присутни главно сите затвореници интернирани на Голи оток, т.е. од 3.500 до 4.400 затвореници. Повеќето од нив, учествувајќи во тепањето други осуденици кои минувале низ решетките, не тепале со сета сила или само ги лажирале ударите со многу викање, формирајќи посебен облик на логорска солидарност. Толку многу само плукаа или влечеа за коса, викаа, мавтаа со рацете и застануваа точно пред главата или телото на осудениот.

Таквото однесување носи одреден ризик, како што се сеќава Бошко Вуловиќ.

• Испитувачите стојат на ридот, гледаат и се смеат. Тие уживаат во тоа! За нив тоа беше спектакл. Тие ја организираа таа борба. Можеле да го спречат, наместо да уживаат во тоа мачење. Препознале поединечни осуденици, а потоа рекле: “Вељко, а ти не се карај! Фрли го Вељко во машина!” А потоа и него го претепаа!

Смрт на Голи Оток

Како прва жртва на логорот на Голи Оток најчесто се споменува Блажо Раичевиќ (починал на 24 јули 1949 г). Во документите на Удбина, пак, се наведува извесен Петар Андријашевиќ како првиот човек што починал на Голи оток, кој починал на 22 јули 1949 година, два дена пред Раичевиќ.

Можеби најпознатиот случај на смрт на затвореник на Голи Оток е оној на генералот Раде Жигиќ. Според сведоштвата на бројни затвореници кои истовремено биле интернирани, Жигиќ претрпел страшно физичко и психичко малтретирање, главно поради тоа што не сакал да го ревидира својот став. Неговата смрт има и две верзии. Некои затвореници, како Радован Храст и Михаил Симиќ, тврдат дека Жигиќ се самоубил скокајќи од карпа.

Други сведоци, како Драгослав Михаиловиќ, не верувајќи во официјалните заклучоци за неговата смрт, сведочат дека Жигиќ бил убиен од Удба, и дека наводните докази (скршено стакло) со кои се самоубил биле наместени.

За волја на вистината, никогаш нема да се дознае целосната вистина за најтрагичната страница во историјата на Голи Оток – самоубиствата на затворениците во логорот. Сепак, речиси секој затвореник во логорот бил очевидец на самоубиството на еден од затворениците во логорот или барем на обидот за самоубиство. Реалноста на Гуолоточка за многумина беше премногу.

Јован Шеваљевиќ го виде шокантното самоубиство на Фрања Хуша. Ноќта на 8 декември 1950 година, кога никој не гледал, Хуса извадил шајка од даска и со чевелот ја забила во слепоочницата. Крвавен и умирачки, Хуса му рекол на Шеваљевиќ, кој му пришол на помош, дека се плаши. Кога Шеваљевиќ го прашал од што се плаши, Хуша рекол: „Се плашам дека ќе останам жив“. После тоа почина.

Петар Мрдаковиќ се самоуби од страв од мачењето на Удба. Во договор со затворениците, тој му дал до знаење на Раде Жигиќ, кој бил под тешка тортура, дека во логорот има поединци кои се сочувствителни кон него и на кои може да се потпре. Жигиќ во недоверба го пријавил Мрдаковиќ како провокатор, а овој, плашејќи се од последиците, се самоубил пресекувајќи си ги вените на 9 декември 1953 година.

Некои затвореници го завршија животот скокајќи од резервоар за вода во близина на Жица, кој поради неговата висина беше погодно место за самоубиство. Веројатно тоа е случајот со Иван Билишков, кој на 16 април 1951 година паднал од висина од три метри и со главата удрил во бетонот. На 2 април 1951 година, Себастијан Клишкиќ скокнал во морето и се удавил.

Кога Миша Брашиќ, практикант во Петарската дупка, слушнал дека неговата ќерка е уапсена како жена од ИБ, заглавил зарѓана жица во стомакот, но бил спасен со операција. Михаило Симиќ сведочеше кога затвореникот скокнал во липата за да избегне задушување во неа. Затворениците брзо го извлекле од вар и го спасиле.

Бошко Вуловиќ го раскажа неверојатниот случај на тројниот обид за самоубиство на Анте Роха, кој, за среќа, заврши неуспешно.

Јас лично бев сведок на серија обиди. Да речеме, земаат голем камен, го стискаат и скокаат во морето. Скокаме по него и го вадиме. Извадивме граѓанин од Белград од морето. Крвта му течеше под ноктите, толку беше стегнат тој камен. Јас лично извлеков најмалку седум или осум удавени луѓе кои се обидоа да се самоубијат. „Најсимпатичното“ самоубиство беше она на Анте Рохе. Патем, тој беше шпански борец. Не можеше повеќе да издржи. Го грабна каменот и скокна во морето. Го вадиме. “Бандата скокна! Бандата скокна! Држете ја бандата!” – повторно ќе почнеше викањето кога тој скокна во морето. Тројца-четворица од нас скокаат во морето и го вадиме. Таму затворениците му удираат шлаканици затоа што направил неволја. После тоа влегол во каменоломот, а рударите извикувале: „Мое, мое! Бегај! Гледа каде гори фитиљот, легнува и чека мините да го разнесат. Во каменоломот се фрлаат 70-80 мини. Очекуваме сето тоа да биде на парчиња. Кога престана пукањето и се спушти камената прашина, влеговме во каменоломот. Роже застанува до каменот и вели: „Промашив! Сите повторно го тресат. По некое време, ручаме, и одеднаш: „Банда! Банда! Сакаше да скокне и го избра највисокиот павилјон, а долу камените скали. Столари го поправаа покривот, а до павилјонот ставија летви кои ги држат ќерамидите. Анте лета и слетува на летви. Го фатиле за раце и го извлекле. Во текот на еден ден три пати се обидел да се самоубие и не успеал.